W cieniu zburzonego miasta

1 sierpnia 1944 r. o godz. 17.00 rozpoczęło się warszawskie powstanie na mocy rozkazu dowódcy Armii Krajowej, gen. Tadeusza Komorowskiego „Bora”. Celem tego powstania było wyzwolenie stolicy spod niemieckiej okupacji przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Armia Krajowa i władze Polskiego Państwa Podziemnego zamierzały ujawnić się i wystąpić wobec Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, który został utworzony w Lublinie i podlegał woli Stalina, w roli gospodarza jako jedyna legalna władza niepodległej Rzeczypospolitej.

Powstanie było pierwotnie planowane na kilka dni, ale trwało aż 63 dni walki, upadając ostatecznie 3 października. W jego wyniku zginęło od 16 tysięcy do 18 tysięcy żołnierzy AK oraz od 150 tysięcy do 180 tysięcy cywilów. Po kapitulacji miasta, Warszawa została doszczętnie zniszczona przez Niemców.

W dniu wybuchu powstania warszawskiego, Okręg Warszawa AK i podporządkowane mu Kedyw liczyły ponad 40 tysięcy żołnierzy, a wraz z siłami porządkowymi AK nawet 58 tysięcy (w tym około 17 tysięcy znajdowało się w obwodach Praga i Powiat). Niemniej jednak, do wystąpienia zbrojnego przeciwko niemieckiemu okupantowi przystąpiło od 25 tysięcy do 37 tysięcy osób, ze względu na utrudnienia związane z konspiracją. Nie wszyscy zdążyli dotrzeć na czas do punktów zbornych ani pobrać broni ze skrytek i magazynów.

W trakcie powstania znane są przypadki, gdy oddziały AK spoza Warszawy przybywały z pomocą walczącemu już miastu. Na przykład w nocy z 15 na 16 sierpnia 1944 r. oraz 19 sierpnia polscy partyzanci i cichociemni dotarli z Puszczy Kampinoskiej na Żoliborz. Podobnie, w nocy z 18 na 19 sierpnia 1944 r., oddziały AK przedarły się z rejonu Lasu Kabackiego i Lasów Chojnowskich przez Wilanów na Sadybę.

Dzienny stan powstańczych wojsk szacowany był na od 25 tysięcy do 28 tysięcy osób, a pomimo ponoszonych znacznych strat, nieustająco zgłaszali się nowi ochotnicy. Uczestnicy powstania stanowili różnorodną grupę, w tym również kobiety, które reprezentowały 14% żołnierzy. Najmłodszym uczestnikiem walk był Jerzy Szulc, ps. "Tygrys", który miał zaledwie 10 lat. Udział dzieci i młodzieży w powstaniu został upamiętniony przez odsłonięcie w 1983 r. pomnika Małego Powstańca. W trakcie prac nad "Wielką ilustrowaną encyklopedią powstania warszawskiego" zebrano informacje o 48 183 osobach, które zostały zidentyfikowane jako żołnierze powstania, jednak nie wszyscy walczyli jednocześnie.

1 sierpnia 1944 r. żołnierze powstania mieli do dyspozycji jedynie ograniczoną ilość broni. W sumie mieli jedynie 2500 pistoletów, 1475 karabinów, 420 pistoletów maszynowych, 94 ręczne karabiny maszynowe i 20 ciężkich karabinów maszynowych. Dodatkowo, posiadali broń produkowaną przez AK, taką jak miotacze ognia, butelki zapalające, pistolety „błyskawice” oraz różne rodzaje granatów. Niestety, ilość dostępnej broni była niewystarczająca, pozwalając na uzbrojenie tylko kilku tysięcy ludzi, a nie ponad dwudziestu tysięcy.

Broń i amunicję zdobywano głównie na przeciwniku, a także otrzymywano zrzuty od aliantów. Niemniej jednak, powstańcy byli nadal narażeni na bombardowania Luftwaffe oraz ostrzał artylerii Wehrmachtu, co powodowało, że często pozostawali bezbronni.

Powstanie było rezultatem zaangażowania młodych ludzi, z większością żołnierzy, którzy dorastali podczas okupacji. W walkach brali także udział małoletni, w tym młodsi członkowie Szarych Szeregów, którzy pełnili role w Harcerskiej Poczcie Polowej oraz byli łącznikami i sanitariuszami. Starsi młodzieńcy natomiast stawiali czoła wrogowi na pierwszej linii frontu. Tylko 40% powstańców przeszło pełne wyszkolenie bojowe, ponieważ większość z nich, ze względu na młody wiek (65% miało poniżej 25 lat), nie zdążyła ukończyć formalnego szkolenia wojskowego przed wybuchem powstania. Ci, którzy to zrobili, nie zawsze mogli w pełni wykorzystać nabyte umiejętności, ponieważ walka w mieście stawiała inne wymagania niż manewry na poligonach lub kampania z 1939 roku. W związku z tym poziom wyszkolenia wojskowego wśród powstańców był zróżnicowany.

Ze względu na wcześniejszy udział kobiet w konspiracji, ich zaangażowanie w powstanie w 1944 r. wydawało się rzeczą naturalną. W trakcie powstania, kobiety nie tylko pełniły funkcje lekarek, sanitariuszek, pielęgniarek (stanowiąc około 70-80% personelu służby sanitarnej) i łączniczek, ale również angażowały się w bezpośrednią walkę na pierwszej linii frontu. Były przewodniczkami w kanałach i uczestniczyły w akcjach bojowych jako część Kobiecych Patroli Minerskich. Ponadto, oddział Dywersji i Sabotażu Kobiet zajmował się przygotowywaniem sygnalizacji dla alianckich lotników oraz odbieraniem zrzutów.

12 sierpnia 1944 r. płk Antoni Chruściel „Monter”, dowódca Okręgu AK Warszawa-Miasto oraz faktyczny dowódca wojsk powstańczych, wydał rozkaz uznający kobiety, które złożyły przysięgę i zostały zaliczone do formacji AK w okresie konspiracji, za żołnierzy tej organizacji. Powstańcy i cywile przyjęli wybuch powstania z ogromnym entuzjazmem, co było widoczne w wywieszaniu biało-czerwonych flag na ulicach.

Jednakże, radość mieszkańców towarzyszył również lęk związany ze spodziewaną reakcją Niemców oraz niepewnością co do postawy Stalina. Pomimo tego, cywile aktywnie wspierali powstańców, dostarczając żywność, organizując zaplecze dla żołnierzy AK, pomagając w opiece nad rannymi, budując barykady i odgruzowując miasto. W czasie powstania, Wanda Figiel, łączniczka o stopniu starszego sierżanta, wspominała, że był to zryw pochodzący z serca, wynikający z wewnętrznej potrzeby, a nie przymusu. Wiele osób zauważało wspólnotę i jedność działania wśród uczestników powstania, zarówno wśród żołnierzy, jak i mieszkańców Warszawy. Powstańcy stanowili zróżnicowaną grupę społeczną, zrzeszającą robotników, intelektualistów, zwolenników różnych opcji politycznych, ludzi w różnym wieku, o różnym pochodzeniu i wyznaniu.